‘Universiteitsbestuurders veelal niet de katalysator voor cultuurverandering’

bron: ScienceGuide

10 juni 2024 | “Als universiteiten en wetenschappers alleen druk zijn met hun eigen profilering, wie praat er dan eigenlijk over de rol en de waarde van de wetenschap in de samenleving?” Ivo van Vulpen, hoogleraar wetenschapscommunicatie doet een oproep aan zijn collega’s om meer aan wetenschapscommunicatie te doen.

Ivo van Vulpen, bijzonder hoogleraar Wetenschapscommunicatie in de natuurkunde aan de Universiteit Leiden, bekritiseerde tijdens zijn oratie de rol van veel universiteitsbestuurders in het bevorderen van cultuurverandering binnen de academische wereld. Hij benadrukte hij de uitdagingen waarmee jonge wetenschappers worden geconfronteerd en de noodzaak van een meer inclusieve en ondersteunende wetenschappelijke cultuur. De huidige cultuur van winnaars zorgt er ook voor dat jong talent niet aan wetenschapscommunicatie durven te doen, omdat ze daar veelal negatief op worden afgerekend door hun leidinggevende, zo ziet de Leidse hoogleraar.

Tijdens zijn rede onderstreepte Van Vulpen het belang van transparantie en communicatie in de wetenschap. “Als wetenschappers bevinden we ons in de bevoorrechte positie om, gefinancierd door de belastingbetaler, in relatieve vrijheid en autonomie op zoek te gaan naar de antwoorden op de vragen die ons bezighouden. Het minste wat we dan kunnen doen, is laten zien wat we doen en ook wat we hebben geleerd. Deze nieuwe kennis, ideeën en inzichten helpen ons als samenleving en als individu om de wereld om ons heen beter te begrijpen en weloverwogen keuzes te maken.”

Voor een politicus zijn emoties ook feiten

In het gebied van de communicatie is het al heel lang duidelijk dat het overbrengen van feiten alleen, en daaraan gekoppeld de voorgekauwde conclusies, niet de beste strategie is om mensen te overtuigen. Zo ziet de Natuurkundige Van Vulpen. “We zien de laatste jaren veel voorbeelden in publieke discussies waar dit misgaat. Het betrekken van het publiek bij onderzoek, door middel van public engagement in science, is veel krachtiger om vertrouwen en een langetermijnrelatie met het publiek op te bouwen. Bij onderwerpen als klimaatverandering en de energietransitie komt er ook politiek en emotie bij kijken. Voor een politicus zijn emoties ook feiten, heb ik recent geleerd. Soms is het dus beter om een dialoog te starten, een inzicht dat, maar langzaam doordringt onder wetenschappers.”

Volgens de deeltijdhoogleraar wetenschapscommunicatie zouden veel meer wetenschappers in de verschillende vakgebieden veel profijt kunnen hebben van communiceren met het brede publiek. “Als individuele wetenschapper zijn er redenen om te investeren in een gesprek met het brede publiek over jouw onderzoek. Het leert je om je werk van buitenaf te bekijken. Iets dat je ook in je werk goed kunt gebruiken. Niet alleen in gesprekken met collega’s en bij voordrachten, maar ook bij het verkopen van je ideeën voor een commissie van experts. En onverwachte vragen leveren soms nieuwe inzichten op, je ontmoet interessante mensen en het geeft ook gewoon heel veel plezier en positieve energie.”

Steeds meer de wereld van winnaars en verliezers

Dat contact met de buitenschil van de universiteiten heeft Van Vulpen ook bewust gemaakt van het feit dat daar soms verkeerde beelden bestaan van de wetenschap. “Het beeld van de academische wereld, als een plek waar genieën in alle rust en vrijheid elke dag weer nadenken en experimenteren op jacht naar de Nobelprijs, is geen goede weergave van de realiteit. De academische wereld is steeds meer de wereld van winnaars en verliezers geworden. Het is een ongelooflijk competitieve omgeving, waarin jonge wetenschappers gedurende een lange en onzekere periode in competitie zijn met collega’s van over de hele wereld, op jacht naar een van die felbegeerde vaste banen.”

“Een onzeker en smal pad,” zo zei Van Vulpen. “Waarin je vaak moet verhuizen, al of niet met je partner, zonder enkele garantie dat er aan het eind ook een baan is, ergens in de wereld. Binnen de academische wereld houden we vol dat we hiermee de beste wetenschappers selecteren. Maar is dat ook zo?”

De huidige selectie levert een bias op

Er is gelukkig steeds meer aandacht voor alternatieven om de kwaliteit van wetenschappers te definiëren, zo ziet de Leidse hoogleraar. “Dat is ook nodig omdat de huidige selectie een bias oplevert van een vrij specifiek type wetenschapper. Dit heeft een aantal consequenties. Bij die competitiedrang kunnen de wetenschappers die de selectie overleven goed gebruiken. Ze zullen namelijk gedurende hun hele carrière een aanzienlijk deel van hun tijd kwijt zijn aan het schrijven van onderzoeksvoorstellen. Daarmee kun je apparatuur kopen en promovendi aanstellen, wat cruciaal is om je onderzoek voor te zetten.”

De slagingskans daarvan is helaas erg laag, zo ziet de hoogleraar die daarnaast ook nog universitair hoofddocent is in de natuurkunde. “Sterker nog; het is zo laag dat je kunt afvragen of het hele circus, de wetenschap effectief niet meer geld kost dan dat er wordt uitgekeerd. En dan hebben we het nog niet eens over de vraagtekens die je kunt zetten bij de robuustheid van het selectieproces zelf. Dit klinkt allemaal zeer inefficiënt, maar als individuele wetenschapper moet je wel meedoen, omdat dit de enige manier is om geld te krijgen. En zeker voor jonge wetenschappers is winnen cruciaal.”

“Die continue competitie creëert een stressvolle omgeving die de solidariteit en de wetenschap niet ten goede komt. En waarin mensen of groepen zich noodzakelijkerwijs vooral op geld en zichzelf richten, in plaats van op het collectief.”

Winnaars die vrijheden opeisen die leiden tot ongezonde situaties

Een wereld van winnaars en verliezers dus, die ook voor veel onveiligheid zorgt, zo ziet de Leidse Hoogleraar. “Waarbij de winnaars binnen hun instelling op een voetstuk geplaatst worden en veel vrijheid krijgen. Het is niet vreemd dat deze mensen er zelf in gaan geloven en zich steeds meer vrijheden gaan permitteren. Wat zeer ongezonde situaties oplevert.”

Dit gedrag schaadt ook de wetenschap, ziet Van Vulpen. “We horen regelmatig over onveilige situaties en incidenten om machtsmisbruik. Hoewel we steeds weer schrikken, verbaast het de meeste wetenschappers niet echt. Het vertrouwen in het zelfregulerend vermogen in de wetenschap staat hierdoor sterk onder druk. Wat het aanzien van de wetenschap en de ten goede komt.”

Jonge wetenschappers zijn ontzettend kwetsbaar in dit systeem, zo zei Van Vulpen in het Leidse academiegebouw aan het Rapenburg. “Nieuwe ideeën en creativiteit gedijen niet goed in deze hypercompetitieve omgeving. Al lijkt het wel eens of daar juist op gestuurd wordt. En laat die creativiteit nu precies zijn waar het om gaat in de wetenschap. Een systeemfout in mijn ogen.”

Universitaire bestuurders willen het goede doen

Het is bovendien de vraag of bestuurders van universiteiten wel de juiste personen zijn om deze tendens te doorbreken. “Universitaire bestuurders willen het goede doen, maar omdat dat vaak mensen zijn die in dit systeem boven zijn komen drijven, zijn zij vaak niet de katalysator die nodig is voor de benodigde cultuurverandering.”

Met deze kritische noten op aan het adres van het academische bedrijf, ging de hoogleraar terug naar de kerntaak van zijn benoeming. Hij ziet dat die kerntaak nog niet overal op waarde wordt geschat. “Het idee daarbij is dat alleen wetenschappers die niet goed genoeg zijn zich met outreach bezighouden. Deze negatieve connotatie wordt het Carl Sagan-effect genoemd. Naar de Amerikaanse natuurkundige die een belangrijke rol speelde bij de popularisatie van natuurwetenschappen en zich mengde in publieke discussies, maar die door veel collega’s niet voor vol werd aangezien. Dit gebeurt vaker, en ook in Nederland.”

Zeker niet op live televisie

Zoals hij eerder in zijn rede gaf van Vulpen aan dat het juist een enorme uitdaging kan zijn om je verhaal aan breed publiek te vertellen. “Wees blij dat er iemand is die ons vak aan een breed publiek uit kan leggen en de natuurkunde kan promoten. Gemakshalve vergeten collega’s dat dit ook een talent is, en dat het niet eenvoudig is om die vertaalslag te maken, zeker niet op live televisie.”

Het beeld van wetenschapscommunicatie, dat niet voor vol wordt aangezien schaadt ook jonge wetenschappers, ziet de natuurkundige. “Het is interessant om te zien dat deze mensen regelmatig door collega’s – die zich alleen op zichzelf en hun eigen carrière richten -, negatief worden beoordeeld. Het idee dat de aandacht die hieraan besteed wordt verloren is voor de wetenschap, is al herhaaldelijk ontkracht, maar zit toch in de hoofden van veel wetenschappers. En zoals ik al vertelde, is het pad naar een vaste baan in de wetenschap smal en onzeker. Dus als je als jonge wetenschapper het idee hebt dat de mensen die over jouw toekomst beslissen, hier negatief over denken, dan is de keuze snel gemaakt. Zo gaat er enorm veel energie en creativiteit verloren.”

De communicatieafdeling is gericht op public relations

Ook had Van Vulpen nog een dringend advies aan het adres van universiteiten en hun communicatieafdelingen als het gaat om wetenschapscommunicatie. “De primaire taak van de communicatieafdeling van een universiteit is gericht op public relations. ‘Hoe kunnen we onze eigen instelling en onze medewerkers positief in de pers krijgen?’ De focus ligt dan ook vaak op grote ontdekkingen, de belangrijke wetenschappers, de positie van de universiteit in het internationale speelveld en het werven van nieuwe studenten.”

Als instellingen en wetenschappers alleen druk zijn met hun eigen profilering, wie praat er dan eigenlijk over de rol en de waarde van de wetenschap in de samenleving, vroeg de Leidse hoogleraar zich af. “Wie praat over de noodzaak van fundamenteel onderzoek? Wie praat over het wetenschappelijke proces zelf? Waar zijn de jonge wetenschappers? Belangrijke aspecten waar we als gemeenschap een collectieve verantwoordelijkheid voor dragen. De passie zit bij de wetenschapper zelf, laat dat ook zien.”